تهویه مطبوع در معماری فرآیندی برای جایگزینی و پردازش هوای تازه به درون ساختمان است. تهویه هوا برای بیرون راندن دی اکسید کربن، گرد و خاک، دود، رطوبت هوا و بوی ناخوشایند از درون اتاق و تامین هوای تازه برای آن فضا است. بادگیر یک روش ابتکاری ایرانی برای ایجاد فضای خنک و جریان هوا درخانه های کویری است.
معماری سنتی ایران و به خصوص وجود بادگیرها، نمادی از معماری پایدار است. از مهم ترین مسائل و موضوعاتی که در معماری پایدار به آن توجه شده است: ارزانی، در دسترس بودن و سازگاری با محیط است. به همین دلیل در ساختمان های سنتی، دسترسی به انرژی ارزان مثل: آفتاب ، باد، روشنایی و… همیشه مورد توجه بوده است.
راه اندازی سیستم تهویه در معماری ایرانی از زمان های قدیم مورد استفاده بوده است.در شهرهای مختلف ایران سازه های سنتی منطبق با محیط، دارای پلن های مختلفی برای بهرمندی از انرژی ارزان هستند.
اولین دفلکتورها یا همان بادگیرهای جهان (سازه ای گوه ای شکل، دارای روزنه های متعدد که به وسیله یک کانال عمودی، باد را به درون ساختمان هدایت می کند) در یزد ساخته شده است. سیستم عملکرد دفلکتور به این صورت است که ابتدا جریان هوای جاری را به بیرون می کشد . سپس به وسیله وان های آبی آماده شده درون خود، هوا را خنک و روشن می کند و آن را به درون خانه هدایت می کند.
اقلیم های مختلف در ایران و اهمیت تهویه مطبوع در معماری
اجرای سیستم تهویه مطبوع در معماری سنتی با توجه به اقلیم منطقه صورت می گیرد. ایران،سرزمین تضادها، با وجود دریاها، کویرها، کوه ها و جنگل ها دارای طبیعتی غنی است. بیشتر مردم دنیا، ایران را با کویرهای گرم و خشکش می شناسند. اما با نگاهی دقیق تر، کاملا مشخص است که ایران کشور چهار فصل واقعی است.
ایران کشوری وسیع و دارای آب و هوایی متنوع است که آب وهوا در مناطق مختلف با موقعیت های مکانی متفاوت، تغییرات محسوسی دارد. به طور کلی، ایران به چهار منطقه عمده آب و هوایی تقسیم می شود:
اقلیم های سرد
اقلیم های سرد که شامل مناطق کوهستانی می شود دارای میانگین دمای هوا 10 درجه سانتی گراد در تابستان و دمای کمتراز 3 درجه سانتی گراد در زمستان می باشد.
اقلیم های معتدل و مرطوب
اقلیم معتدل ومرطوب که دارای رطوبت زیاد و بارندگی فراوان است. دراین مناطق، تابستان نسبتا گرم و میزان تغییر درجه دما در طول شب و روز کم است.
مناطق گرم و خشک
اقلیم گرم و خشک که دارای دما و درجه حرارت بالا در تابستان و سرمای شدید در زمستان است. در این مناطق، آب، اندک و رطوبت، بسیار کم است و طوفان‌های شنی رخ می دهد. به تهویه مطبوع در معماری این اقلیم اهمیت زیادی داده می شود.
منطقه های گرم و مرطوب
اقلیم گرم و مرطوب که شامل کرانه شمالی خلیج فارس ودریای عمان است.
تنوع آب هوایی در ایران باعث تنوع گونه های گیاهی و جانوری در این کشور شده است. در ایران، در تمام طول سال، طیف وسیعی از مناظر طبیعی را می توان نظاره گر بود. اکثر مناطق ایران دارای آب وهوایی خشک و نیمه خشک است.
درعین حال، در امتداد دریای خزر و در مناطق شمالی، آب و هوا مدیترانه ای است و بیشترین بارندگی در این مناطق می باشد.
تهویه مطبوع در معماری و استفاده از انرژی های طبیعی در ساختمان های سنتی
یكی از پایه های شكل گیری معماری سنتی ایرانی، اقلیم است. در این نوع طراحی، منبع اصلی تامین انرژی، انرژی های طبیعی است. در این شیوه، از وسایل مکانیکی و تاسیساتی اصلا استفاده نشده است، به عبارت دیگر، اين شيوه هیچ هزینه ای ندارد و خود ساختمان با عناصر و اجزای داخلی خود، این انرژی را دریافت و نگهداری می کند.
معماری در این مناطق به شكلی بوده تا از انرژی طبیعی همچون نور خورشید و جریان هوا به شکل مناسب و بهینه ای استفاده شود. كه این امر سبب كاهش مصرف انرژی های فسیلی شده و پایداری محیط را تضمین می کند.
به طور مثال تهویه مطبوع در معماری مناطق با اقلیم گرم وخشک بسیار مهم است . استفاده مطلوب از جریان هوا، تنها راه بهبود بخشیدن به شرایط سخت این اقلیم می باشد. خانه ها در این مناطق دارای حیاط مركزی بوده و اتاق ها در چهار سمت آن قرار گرفته است.
معماران در گذشته، به منظور تهویه فضای داخلی با هدف استفاده از بادهای مناسب در گوشهای از این بنا بادگیر می ساختند. در اقلیم های گرم و خشك مثل یزد كه دارای طوفان های شدید شنی و گرمای زیاد در تابستان و سرمای شدید در زمستان ها است. هماهنگی با طبیعت و شرایط محیطی اهمیت بالایی دارد.
اجرای بادگیر در مناطق و شهرهای گرم و خشك با توجه به اوضاع جوی منطقه و همچنین جهت وزش باد متفاوت می باشد. مثلا در یزد به علت وزش باد در جهت های مختلف، معمولا بادگیری چهار طرفه ساختـه می شود که دارای ارتفاع زیادی است.
تفاوت فرم بناهای ایرانی در اقلیم سرد و گرم
معماران با توجه به اقلیم منطقه و تکیه به تجربه و تکنیک های ساخت، سازه هایی با معماری پایدار خلق کرده اند که تا به امروز، جزو مهندسی ترین سازه ها محسوب می شوند. تهویه مطبوع در معماری سنتی از مهم ترین موضوعاتی است که به آن توجه شـده است.
معماران با استفاده از مصالح بومی منطقه و به کارگیری روش هایی مبتکرانه و منطقی، اسباب آسایش را برای مردم فراهم می کرده اند.
در مناطق با اقلیم سرد، برای بهرمندی بیشتر از نور خورشید و حفظ گرمای بنا، بناها کوچک و محصور ساختـه می شود. ساختمان ها به هم متصل و بافت شهر فشـرده است. جهت تابش آفتاب بسیار حائزاهمیت است. معابر عمود برجهت باد و دارای عرض کم است. بناها دارای ارتفاع کم و درب و پنجره ها، کوچک است.
در اقلیم گرم و خشک از بادگیرها جهت هدایت باد به داخل ساختمان استفاده می شود. بناها برای قرارگیری کمتر در مقابل نور خورشید دارای فشردگی است. از مصالح با ظرفیت و مقاومت حرارتی بالا و دارای رنگ روشن جهت انعکاس نور خورشید استفاده می شود. ضخامت دیوارها زیاد است.
روش های کنترل دما در بناها در اقلیم سرد و گرم
در معماری بناها در اقلیم سرد برای کنترل دما باید از انتقال انرژی جلوگیری شود. انتقال دما و تهویه مطبوع در معماری سنتی به سه روش تابش، رسانش و همرفت انجام می شود. راه های کنترل دما در این بناها عبارتند از:
- استفاده از نورخورشید یا جلوگیری از آن
- استفاده از مصالح ساختمانی با ظرفیت حرارتی بالا
- استفاده از جریان های مطلوب باد
- جلوگیری از انتقال گرمای بنا
طراحی بناها در اقلیم گرم و خشک با هدف کاهش گرمای داخلی، محافظت از بنا در مقابل نور خورشید و ایجاد سایه اندازی حداکثری صورت گرفتـه است. به این منظور، در این مناطق، بناها دارای حیاط مرکزی بوده و ارتفاع اتاق ها زیاد است.
بناها دارای بافت متراکم است و در ساخت آن ها از مصالحی مثل گل که دارای رنگ روشن و ظرفیت حرارتی بالا است. استفاده می شود. از بادگیرها یا گنبد بر روی پشت بام برای ایجاد سیستم تهویه مطبوع در معماری این بنا ها استفاده می شود.
بررسی تهویه مطبوع در معماری ایران، نگاهی به بادگیرهای یزد
بدون شک بادگیرها، خانه های کانالی و گنبدی شکل از بارزترین نمادهای تمدن ایرانی و سیستم تهویه مطبوع در معماری سنتی محسوب می شوند. تاکنون، مشخص نشـده است که اولین بادگیرها در کدام شهر ایران ساختـه شـده است، اما سفرنامه نویسان قدیمی به شهرهای کویری مثل یزد اشاره کـرده اند.
از عناصر اصلی تمدن ایرانی، منحنی ها می باشند که اغلب در مناطق و سکونتگاه هایی که دارای آب و هوای گرم و خشک و آب و هوای گرم و مرطوب است، دیـده می شوند که به شکل عنصری مشهود در آسمان شهرهای باستانی ایران خودنمایی می کنند.
اغلب بادگیرها از خشت و آجر گلی ساختـه شـده اند و برای استحکام آن ها در برابر باد از تیرهای چوبی استفاده شـده است. دفلکتور ها از یک برجک در بالاترین قسمت پشت بام تشکیل شـده است که در خانه های قدیمی ایرانی بر روی قسمتی به نام آکواریوم قرار دارد.
آکواریوم یک پاسیو کوچک در انتهای اتاق های تابستانی درخانه های قدیمی بوده است. اتاق های تابستانی، اتاق های بزرگی با درب‌های متعدد است که برای جریان هوا تشکیل شـده اند و در انتهای آکواریوم قرار دارند.
آکواریوم در واقع یک فضای رابط بین اتاق های تابستانی و حیاط است. در این فضا حوض کوچکی قرار دارد که به واسطه آن، نام این فضا را انتخاب کرده اند. بادگیرها اصلی ترین سیستم تهویه مطبوع در معماری این بناها هستند که دقیقا در بالای استخر قرار دارند و جریان هوا را به وسیله روزنه های خود، روی آب استخر هدایت می کنند.
راهنمایی خرید سیستم تهویه مطبوع
استفاده از متریال مناسب در ساخت بناهای قدیمی
معمولا مصالح و متریال استفاده شـده در بناهای تاریخی و سنتی دارای تنوع بالایی بـوده و هر کدام، منطبق با اقلیم منطقه و با هدفی مشخص استفاده شـده اند. چوب، گل، آجر، خشت ، فلز و… از قدیمی ترین مصالح مورد استفاده در احداث بناهای گوناگون در اقلیم های مختلف است. برای اجرای سیستم تهویه مطبوع در معماری سنتی از مصالح مختلف استفاده می شد. اکثر کانال ها و بادگیرها در بناهای تاریخی با استفاده از خشت، گل و چوب ساختـه شـده است.
منبع: ریواس جنوب
سوالات متداول
- چرا تهویه مطبوع در معماری ایرانی مهم است؟
تهویه مطبوع در معماری ایرانی به دلیل تنوع اقلیمی کشور و تلاش برای ایجاد فضایی راحت و سازگار با محیط زیست اهمیت بالایی دارد. استفاده از انرژی‌های طبیعی نظیر نور خورشید و باد به منظور خنک‌سازی یا گرم کردن فضاها، بخش مهمی از معماری سنتی ایران است. - بادگیر چیست و چگونه کار می‌کند؟
بادگیر سازه‌ای است که در معماری سنتی ایران برای خنک‌سازی و تهویه هوا به کار می‌رود. این سازه معمولاً شامل برجکی با روزنه‌هایی است که باد را جذب کرده و به داخل ساختمان هدایت می‌کند. در برخی موارد، هوا ابتدا از روی آبی که در حوض قرار دارد عبور کرده و خنک می‌شود. - چه تفاوت‌هایی بین معماری ایرانی در اقلیم‌های مختلف وجود دارد؟
در اقلیم‌های سرد، ساختمان‌ها معمولاً کوچک‌تر و محصورتر هستند تا حداکثر بهره‌برداری از نور خورشید و حفظ گرما انجام شود. در مقابل، در اقلیم‌های گرم و خشک، از بادگیرها و سازه‌هایی با ضخامت دیواره بیشتر و مصالح روشن‌رنگ برای انعکاس نور خورشید و خنک‌سازی استفاده می‌شود.
